نگاهی به کتاب '' یک کلمه " ميرزا يوسف خان مستشارالدوله
در ابتدا اشاره کوتاهی می کنیم به شرح حال ميرزا يوسف خان مستشارالدوله، او در سال ۱۲۰۲ ه - ش در تبریز به دنیا آمد و پس از حدود ۴۰ سال کار پارلمانی دردستگاه حکومتی عصر ناصری پس از تحمل مدتها انواع شکنجه و آزار در زندان قزوین با وساطت ظلالسلطان آزاد شد و به تهران بازگشت و در سال ۱۲۷۴ ه - ش در تهران درگذشت. در اواخر عمر یکی از مناصب حکومتی که میرزا یوسف خان عهده دار آن بود کاردار سفارت ایران در پاریس بود. در همین سالهاست که او رساله '' یک کلمه '' را به نگارش در می آورد. منظور نویسنده از یک کلمه، قانون است.
مستشارالدوله اولین باررساله اش را در پاریس به سال ۱۲۴۹ ه - ش به چاپ می رساند. چهار سال بعد رساله او برای نخستین باردرایران منشرمی شود. رساله او به اعتقاد بسیاری از محققین و صاحب نظران علوم اجتماعی تفسیری بر '' اعلامیه حقوق بشر و اتباع کشور '' است که در ۶ اوت سال ۱۷۸۹ در گرما گرم انقلاب کبیر فرانسه به تصویب مجلس مؤسسان کشور فرانسه رسیده است و بقول میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱)، میرزا یوسف خان جمیع آیات و احادیث را نیز برای تقویت مدعای خود برآن افزوده است.
اول ببینیم خود نویسنده رساله در مورد نوشته اش چه نظری دارد. میرزا یوسف خان می گوید:
'' جمیع آیات و براهین را پیدا کرده ام که دیگر نگویند که فلان چیز مخالف آئین اسلام و یا آئین اسلام مانع ترقی و سیویلیزاسیون ( ۲) است. وی در سطور پایانی رساله اش در توجیه انطباق قوانین حقوق بشر یاد شده با شریعت اسلام مینویسد:
حقوق نوزده گانه( همان قوانین حقوق بشر فرانسه) اگر چه حقوق عامه فرانسه نام دارد ولی در معنی حقوق عامه مسلمانان بل کل جماعت متمدنه است، چون جمیع آنها با احکام و آیات قرآنیه مؤید آمده پس احکام الهی است و واجب است که آنها به عمل آوریم.
میرزا یوسف خان درابتدا رساله اش را '' روح الاسلام'' می داند ولی معلوم نیست چرا بعداً آنرا به نام '' یک کلمه '' نامگذاری می کند. البته آنچه واضح است اینکه اوتلاش می ورزد تعارض بین شریعت اسلام و قوانین حقوق بشراز بین ببرد وسارشی بین این قوانین بقول خودش دنیوی با شرع اسلام بوجود بیاورد.
در خصوص رساله'' یک کلمه '' عده ای بر این عقیده اند که مستشارالدوله درنظر داشته با این نیرنگ یعنی تصدیق انطباق شرع اسلام با قوانین حقوق بشر، رساله اش را درایران به چاپ برساند، گر چه میدانیم چاپ همین رساله و پاره ای از نوشته دیگر او موجب شد که به دستور ناصرالدین شاه به محبس بیفتد، آزار و شکنجه ببیند و پس از خلاصی از زندان با حالتی نزار، گور او را به کام خود بکشد.
در واقعیت این امر که میرزا یوسف خان مستشارالدوله از رجل سیاسی دوران قاجار وفردی عالم و تجددطلب بوده هیچ شک و شبهه ای نیست اما از نظر بسیاری از متفکران علوم اجتماعی اعتقاد او نسبت به انطباق شریعت اسلام با قوانین حقوق بشر منتج از انقلاب کبیر فرانسه جای تأمل بسیار دارد و ناممکن می نماید.
رساله'' یک کلمه'' گرچه نتوانست بدان گونه که خواست نویسنده آن بود مورد اقبال و عنایت درباروحکام آن دوره قرار گیرد ولی بی شک تأثیر انکار ناپذیری براذهان مشروطه خواهان داشته و پیش بینی میرزا یوسف خان در تدوین قانون اساسی وتشکیل مجلس شورا توانست خود را به عنوان واقعی ترین مطالبه آزادخواهان و مشروطه طلبان در جنبش مشروطه خواهی طرح و پیگیری شود.
در پایان نظر یکی از دوستان میرزا یوسف خان در باره رساله اش '' یک کلمه '' را باهم می خوانیم.
میرزا فتحعلی آخوندزاده در این باره می گوید: اولاً تغییر کاری نیست که از بالا صورت گیرد، ثانیاً طرح چند اصل در یک کتاب نمی تواند جامعه ای را تغییر دهد، ثالثاً وبالاخره شریعت قابل تلفیق با قانون مشروطه نیست....
اصلاح و تغییر تنها به دست مردم امکان پذیر است، مردمی که بدانند چه می خواهند و راه و رسم برانداختن دستگاه ستم را نیز بدانند'' اجرای عدالت و رفع ظلم در صورتی امکان پذیر است که.. ملت خودش صاحب بصیرت و صاحب علم شود و وسایل اتفاق و یکدلی را کسب کند'' بعد ازآن به ظالم بگوید که از بساط سلطنت و حکومت گم شو....
۱- میرزا فتحعلی آخوندزاده (آخوندوف) نمایشنامهنویس آزادیخواه اهل آذربایجان در دورهٔ قاجار بود.
۲- سیویلیزاسیون (Civilisation) عبارت از نجات ملتی است از حالت جاهلیت و وحشیگری و تحصیل نمودن معرفت لازمه در امور معیشت و به درجه کمال رسیدن در علوم و صنایع و تهذیب اخلاق به قدر امکان و مهارت پیدا کردن در آداب تمدن.